Paweł Antonowicz, Bankructwa i upadłości przedsiębiorstw : teoria, praktyka gospodarcza, studia regionalne, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2015, s. 1-547.

Monografia „Bankructwa i upadłości przedsiębiorstw. Teoria – praktyka gospodarcza – studia regionalne” stanowi bezpośredni efekt 9 lat realizacji prac badawczych, które prowadzone były przeze mnie w latach 2007-2015. Rozprawa składa się z czterech rozdziałów oraz załączników podzielonych na trzy części. Dwa pierwsze rozdziały stanowią studia literaturowe nad zagadnieniami etapów bankructwa i upadłości przedsiębiorstw w ich cyklu życia. Natomiast dwa ostatnie rozdziały obejmują wyniki przeprowadzonych badań na próbie 2.739 upadłych jednostek gospodarczych (jg.) (rozdział III) oraz 4.750 upadłych jg. (rozdział IV).

W rozdziale I omówiona została problematyka umiejscowienia sytuacji kryzysowej, kryzysu, bankructwa i upadłości w cyklu życia przedsiębiorstwa. W poszukiwaniu tych zjawisk sięgnąłem do metafory ewolucjonistycznej, podejmując próbę łączenia wybranych teorii nauk przyrodniczych oraz społecznych. Przedstawione zostały tu tylko pozornie antagonistyczne założenia darwinizmu (m.in.: [Lamarck, 1809], [Darwin, 1859]) oraz teorii przerywanej równowagi – ang. Punctuated Equilibrium Theory (PET) [Eldredge, Gould, 1972]. Omówieni zostali w tej części pracy m.in. prekursorzy i najwybitniejsi przedstawiciele ewolucjonizmu w naukach społecznych. W swoich rozważaniach sięgnąłem również do teorii twórczej destrukcji J.A. Schumpetera. W rozdziale I sformułowałem ponadto stanowisko na temat morfogenetycznego wymiaru sytuacji kryzysowej w organizacji, a także destrukcyjnych konsekwencji bagatelizacji sytuacji kryzysowej, które w patologicznym scenariuszu rozwoju mogą przerodzić się w etap tzw. kryzysu właściwego. W końcowej części tego dyskursu przywołuję również zjawisko efektu motyla (ang. butterfly effect) jako metafory sięgającej do założeń teorii chaosu, a w przedmiotowych rozważaniach – odnoszącej się do wpływu bagatelizacji sytuacji kryzysowych na zachowanie ciągłości funkcjonowania organizacji.

Rozdział II, oparty m.in. na krytycznej analizie literatury przedmiotu, wprowadza pewien porządek w zakresie traktowania bankructwa w ujęciu ekonomicznym i upadłości jako kategorii prawnej, wynikającej z ewolucji norm, zasad i form zabezpieczenia wierzytelności w obrocie gospodarczym. Jak pokazują doświadczenia światowe, załamanie dotychczas niemal aksjomatycznie traktowanego paradygmatu too big to fail, stało się przesłanką do analizy oraz oceny czynników determinujących bankructwa i upadłości przedsiębiorstw. Przeprowadzona została w tym zakresie przekrojowa analiza piśmiennictwa ekonomicznego, począwszy od lat 90-tych i skończywszy na współcześnie publikowanych przez różne ośrodki naukowe wynikach badań [Antonowicz, 2015, s. 104-111]. W tej części opracowania zidentyfikowana została również luka w teorii kwantyfikacji zjawiska bankructwa w badaniach demograficznych przedsiębiorstw (ang. business demography). Zaproponowany został w końcowej części tego wywodu sposób pomiaru przybliżonej skali ekonomicznego bankructwa przedsiębiorstw w gospodarce. W kwantyfikacji tego zjawiska, w dalszym ciągu niestety na poziomie dalece przybliżonym, pomocna okazała się retrospektywna analiza liczby złożonych wniosków upadłościowych do sądów gospodarczych w Polsce. W realizacji tej części badań nawiązałem konstruktywną współpracę z Wydziałem Statystycznej Informacji Zarządczej Ministerstwa Sprawiedliwości RP. Na tle wybranych miar, odzwierciedlających ruch w gospodarce w zakresie: likwidowanych, upadających i nowo utworzonych podmiotów gospodarki narodowej, przeprowadzona została analiza liczby składanych, rozpatrywanych oraz przenoszonych na kolejny rok do rozpatrzenia przez sądy gospodarcze – wniosków upadłościowych (horyzont czasowy badań stanowiły, podobnie jak w pozostałych zrealizowanych w monografii badaniach, lata 2007-2013).

W dalszej części rozdziału II warty zwrócenia uwagi może okazać się również opis genezy oraz uwarunkowań rozwoju form zabezpieczania wierzytelności, jaki miał miejsce w ewolucji prawa upadłościowego w Polsce i w wybranych krajach środkowej Europy. Ten prawny kontekst przenosi Czytelnika do podstaw ogłoszenia upadłości, a także w szczególności do ekonomicznej analizy prawa w odniesieniu do przesłanek tzw. bilansowej upadłości przedsiębiorstw. Fundamentalne dla powstania pracy działania realizowane były przeze mnie w okresie od stycznia 2007 r. do końca marca 2014 r., kiedy to tworzyłem bazę danych o procesach upadłościowych, mających miejsce w Polsce w latach 2007-2013. Ostatecznie zgromadzone zostały w niej informacje o wszystkich upadłościach przedsiębiorstw, jakie miały miejsce w Polsce w całym 7-letnim okresie badawczym. Szczegółowo opisany przebieg procesu gromadzenia statystyk upadłościowych zawarty został w rozprawie: [Antonowicz, 2015, s. 279-281], gdzie opisana została populacja generalna 4.750 analizowanych upadłości przedsiębiorstw, na które w szczególności składało się: 446 jg. z 2007 r.; 422 jg. z 2008 r.; 694 jg. z 2009 r.; 679 jg. z 2010 r.; 726 jg. z 2011 r.; 893 jg. z 2012 r.; a także 890 jg. z 2013 r. Najszerszy wielopłaszczyznowy opis tego zbioru upadłych przedsiębiorstw zawarty został w rozdziale IV pracy (s. 277-356).

W rozdziale II przeprowadzone zostały badania na próbie 1.493 upadłych w latach 2007-2013 jg., których celem było określenie, w jakim stopniu zmienność kapitału własnego analizowanych przedsiębiorstw na rok przed ogłoszeniem ich upadłości była wyjaśniana zmiennością poszczególnych dziewięciu składowych tego kapitału (s. 137-145). Okazało się bowiem, iż największy wpływ na zaistnienie bilansowej upadłości tych jednostek, która ma miejsce (zgodnie z art. 11 ust. 2 p.u.n.) w sytuacji, gdy zobowiązania dłużnika przekraczają wartość jego majątku, na rok przed ogłoszeniem upadłości miała zmienność wyniku finansowego netto. W badanej próbie aż w 80,71% upadłych przedsiębiorstw na rok przed ich niewypłacalnością ponoszona była strata netto. Ponadto istotna okazała się również VII składowa kapitału własnego tych jednostek, stanowiąca zysk (stratę) netto z lat ubiegłych. W 57,74% badanych obiektów występowała ujemna wartość w tej pozycji, która wpływała na obniżenie raportowanego przez te jednostki poziomu kapitału własnego.

W ostatniej części rozdziału II przedstawiona została ponadto rola postępowań naprawczych, która zdecydowanie jest marginalizowana w polskiej gospodarce. Wyniki tej części badań wydają się być w szczególności ważne zarówno dla przedstawicieli władzy ustawodawczej, jak i wykonawczej oraz samej praktyki gospodarczej. Jak bowiem okazuje się w latach 2007-2013 wnioski o wszczęcie postępowań naprawczych stanowiły zaledwie 0,94% ogólnej liczby składanych do sądów gospodarczych w Polsce wniosków o ogłoszenie upadłości przedsiębiorstw [Antonowicz, 2015, s. 145-152]. Przywoływane opinie ekspertów, wyniki badań różnych zespołów naukowych, a także przykłady interpelacji poselskich w odniesieniu do problemu „reżyserowanych” upadłości [Antonowicz, 2015, s. 152-153], nie pozwoliły mi w podsumowaniu tej części badań w pełni zaakceptować zasadności liberalizmu polityki II szansy.

Rozdział III dysertacji poświęcony został kwantytatywnym symptomom bankructwa i upadłości przedsiębiorstw, które mogą być (zgodnie z postawioną hipotezą badawczą) identyfikowane ex ante na podstawie analizy wskaźnikowej ich sprawozdań finansowych. Nie można było we wstępie do opisu wyników tej części badań pominąć niezwykle ważnej kwestii wiarygodności sprawozdań finansowych oraz konsekwencji „agresywnej” rachunkowości. W tej części opracowania zostało poddane analizie kształtowanie się wybranych wskaźników analizy finansowej w upadających przedsiębiorstwach w okresie 4 lat poprzedzających sądowe orzeczenie o ich niewypłacalności. Tym samym określone zostały tzw. negatywne benchmarki, pozwalające na ustalenie przedziałów zmienności wybranych miar opisowych w badanych relacjach wskaźnikowych charakterystycznych dla jednostek znajdujących się w okresie od 1 do 4 lat poprzedzających upadłość. Za wartość dodaną płynącą z tej części badań uważam podział próby badawczej (2.739 jg. upadłych w latach 2007-2013) na 16 homogenicznych zbiorów przedsiębiorstw, reprezentujących wybrane branże. W mojej opinii dotychczas w krajowym piśmiennictwie ekonomicznym nie były opisywane wyniki badań na tak dużej próbie upadłych przedsiębiorstw, obejmujące ex ante tak długi horyzont czasowy badań, a także co bardzo ważne – odnoszone do segmentowanych branżowo relatywnie homogenicznych grup upadłych jednostek gospodarczych. Wnoszę zatem, aby traktować ten argument jako ważny w ocenie oryginalności oraz wkładu omawianych w dysertacji wyników badań w rozwój dyscypliny nauk o zarządzaniu. Uszczegóławiając, przeprowadzony przeze mnie proces opisu kształtowania się wybranych relacji wskaźnikowych obejmował następujące etapy badania tych podmiotów: (a) obniżenie wiarygodności płatniczej w wyniku utraty płynności finansowej (s. 189-207); (b) zmniejszenie zdolności do obsługi zadłużenia (s. 207-219); (c) analizę składowych cyklu konwersji gotówkowej (s. 219-231); a także (d) obniżenie efektywności prowadzonej działalności gospodarczej oraz spadek produktywności (s. 231-253). Wypadkową tych badań stała się również analiza wybranych wzorcowych układów nierówności, na podstawie której ustaliłem, iż relatywnie dobrym (a jak dotąd niewykorzystywanym w polskich systemach wczesnego ostrzegania) jednowymiarowym predyktorem upadłości może być odchylenie względne kosztów całkowitych. Z przeprowadzonych badań wynika bowiem, iż wraz ze zbliżaniem się momentu ogłoszenia upadłości w przedsiębiorstwach wzrasta częstość występowania dodatniej wartości tej zmiennej, co bezpośrednio wynika z faktu, iż w upadających podmiotach spełniana często jest nierówność: dynamika zmian generowanych przychodów ze sprzedaży jest mniejsza od dynamiki zmian kosztów całkowitych, szerzej: [Antonowicz, 2015, s. 262-264].

Opisane w rozdziale III wyniki badań nie byłyby możliwe do przeprowadzenia bez pracochłonnego i wieloletniego procesu pozyskiwania danych finansowych 2.739 upadłych w Polsce w latach 2007-2013 przedsiębiorstw. Proces autorskiego tworzenia bazy danych o upadłościach polskich przedsiębiorstw został opisany szczegółowo w: [Antonowicz, 2015, s. 178-186]. Należy w tym miejscu również nadmienić, iż pozyskiwanie ex ante danych finansowych jednostek upadłych, które są w wielu przypadkach danymi wrażliwymi, jest zdecydowanie trudniejsze niż realizacja tego procesu względem jednostek „zdrowych”. W przedmiotowych badaniach było to o tyle utrudnione, iż chcąc przeprowadzić badania nad kształtowaniem się wybranych wskaźników analizy finansowej na 4 lata przed ogłoszeniem upadłości, zobligowany byłem do pozyskania danych (bilansów oraz rachunków zysków i strat) za 5 lat przed sądowym orzeczeniem o niewypłacalności tych jednostek. Po dwóch latach samodzielnego budowania bazy podjąłem decyzję o nawiązaniu współpracy z jedną z największych w Europie wywiadowni gospodarczych (Info Veriti Polska Sp. z o.o., z udziałowcem Info Veriti Capital Investments Ltd. z Londynu). W wyniku tej współpracy skompletowałem, w trakcie ponad 7-letniego procesu budowania bazy danych, 15.983 kompletów sprawozdań finansowych, obejmujących w każdym przypadku roczne dane bilansowe oraz dane pochodzące z rachunku zysków i strat. Na potrzeby weryfikacji danych finansowych wprowadzonych do 2.774 arkuszy kalkulacyjnych, zebrałem dokumentację zdjęciową sprawozdań finansowych analizowanych przedsiębiorstw, liczącą łącznie 45.038 zdjęć (skatalogowanych i zapisanych w formie elektronicznej), które zostały wykonane w czytelniach akt Krajowego Rejestru Sądowego wszystkich sądów gospodarczych w Polsce, szerzej: [Antonowicz, 2015, s. 171].

W rozdziale IV przeprowadzone zostały regionalne studia nad upadłościami 4.750 przedsiębiorstw, które miały miejsce w Polsce w latach 2007-2013. Integrując dane publikowane w Monitorze Sądowym i Gospodarczym, statystyki zamówione w Wydziale Statystycznej Informacji Zarządczej Ministerstwa Sprawiedliwości RP, dane z REGON Głównego Urzędu Statystycznego, a także dane z Krajowego Rejestru Sądowego, dla każdego przypadku upadłości pozyskałem następujący zakres informacji: (1) nr MSiG; (2) data ogłoszenia upadłości; (3) nazwa podmiotu niewypłacalnego dłużnika; (4) forma organizacyjno-prawna; (5) numery identyfikacyjne (KRS oraz REGON); (6) rodzaj upadłości (likwidacja majątku – LM versus możliwość zawarcia układu – MZU); (7) siedziba działalności gospodarczej; (8) województwo; (9) główny, podstawowy rodzaj prowadzonej działalności gospodarczej – wyrażony kodem PKD (2007); (10) kod GUS określający formę własności, a także jego rozszerzenie; (11) data powstania podmiotu; jak również w niektórych przypadkach (12) data zakończenia prowadzenia działalności gospodarczej.

W odniesieniu do oceny regionalnej intensyfikacji procesów upadłościowych w podziale administracyjnym Polski zaproponowałem 3-stopniową metodykę analizy. W tym celu wykorzystałem miarę stosowaną m.in. w geografii ekonomicznej i analizie regionalnej, określaną jako współczynnik LQ (ang. Location Quotient – wskaźnik lokalizacji), która została po raz pierwszy opublikowana w badaniach jako tzw. mnożnik zatrudnienia i zastosowana do regionalnej analizy koncentracji procesów zatrudnienia w Los Angeles (w latach 1940-1947), przez G. Hildebranda oraz A. Mace’a [Klosterman, 1990, s. 128-129]; [Hildebrand, Mace, 1950, s. 241-249]. W przedmiotowych badaniach 3-stopniową metodykę oceny regionalnej intensyfikacji procesów upadłościowych określiłem przez pryzmat stworzonego tzw. Regionalnego Barometru Upadłości Przedsiębiorstw (RBUP), który stanowił kolejno: (1) RBUP I poziomu – współczynnik intensyfikacji procesów upadłościowych w wybranych regionach kraju w odniesieniu do liczby zarejestrowanych w REGON podmiotów gospodarki narodowej [Antonowicz, 2015, s. 286-287]; (2) RBUP II poziomu – miara pozwalająca odnieść liczbę upadłości przedsiębiorstw danego regionu do liczby zlikwidowanych (wyrejestrowanych z REGON) jednostek gospodarczych [Antonowicz, 2015, s. 287-288]; (3) RBUP III poziomu – miara pozwalająca odnieść liczbę upadłości danego regionu do liczby złożonych wniosków upadłościowych [Antonowicz, 2015, s. 288-289]. Tym samym utworzone zostały przeze mnie w opracowaniu mapy procesów upadłościowych, jakie miały miejsce w Polsce w latach 2007-2013 (s. 297-310).

Wielopłaszczyznowe badania struktury upadłych w Polsce przedsiębiorstw przenoszą Czytelnika w dalszej części rozdziału IV do wyników badań nad długością życia upadających przedsiębiorstw. Badania te stanęły w opozycji do często formułowanych (raczej nie w środowisku naukowym, ale przede wszystkim w opinii społecznej), poglądów na temat przypuszczanie dużej skali upadłości podmiotów o krótkiej historii funkcjonowania na rynku. W wyniku przeprowadzonych w tej części monografii badań (na próbie 3.470 upadłych w latach 2007-2013 jg.) okazało się jednak, iż niespełna co trzecia ogłoszona w Polsce upadłość obejmowała podmioty, których wiek nie przekraczał 6 lat, licząc od daty wpisu do rejestru. Natomiast niemal połowa analizowanych upadłości była ogłaszana w stosunku do podmiotów, które funkcjonowały na rynku co najmniej 10 lat; szerzej: [Antonowicz, 2015, s. 317-318]. W dalszej części rozdziału IV opisane zostały ponadto wyniki badań dotyczące struktury upadłości populacji generalnej, tj. 4.750 upadłych w latach 2007-2015 jednostek gospodarczych. Uwzględnione zostały w tej części badań również upadłości osób fizycznych samodzielnie prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą. Badania te obejmowały analizę niewypłacalnych dłużników przeprowadzoną przy uwzględnieniu następujących kryteriów: (1) trybu postępowania upadłościowego – likwidacyjnego versus układowego (s. 323-327); (2) formy prawnej, w jakiej zorganizowany był niewypłacalny dłużnik (s. 327-332); (3) dominującej formy własności (s. 332-336); a także (4) sektorowej i branżowej przynależności upadłego przedsiębiorstwa (s. 336-349).

Monografia zawiera również 3 załączniki, w którym zostały zawarte na 132 stronach dane źródłowe, stanowiące potwierdzenie rzetelności i wiarygodności przeprowadzonych badań. Mogą zostać one wykorzystane również przez inne zespoły naukowe w dalszych pracach nad analizą wskaźnikową upadających przedsiębiorstw, badaniach nad doskonaleniem systemów wczesnego ostrzegania przed upadłością, jak również w wielopłaszczyznowych analizach struktury tych jednostek.

Powyższa publikacja udostępniana jest w formule otwartej (open access), z możliwością jej pobrania (PDF) oraz cytowania (ze wskazaniem źródła bibliograficznego). W przypadku pytań do autora proszę o kontakt: pawel.antonowicz@ug.edu.pl